Nadat minister-president Schoof op 3 juni het ontslag van de PVV-ministers en -staatssecretarissen aanbood aan de Koning, en de overige bewindspersonen hun functie ter beschikking stelden, wordt in politiek Den Haag de mogelijkheid van vervroegde verkiezingen besproken. De exacte datum van zo’n vervroegde Tweede Kamerverkiezing hangt af van het officiële Koninklijk Besluit dat de Tweede Kamer ontbindt. In dit besluit wordt ook de dag van kandidaatstelling vastgesteld, de cruciale dag waarop politieke partijen hun kandidatenlijsten moeten inleveren bij de Kiesraad. De Kieswet bepaalt dat de verkiezingen 44 dagen na deze dag van kandidaatstelling plaatsvinden.
Er zit vaak enige tijd tussen de val van een kabinet en het ondertekenen van het ontbindingsbesluit. Deze periode biedt de ruimte om zorgvuldig een verkiezingsdatum te bepalen. De Kiesraad, een onafhankelijk adviesorgaan voor kiesrechtelijke zaken, speelt hierin een belangrijke rol. Net als bij de kabinetsval in 2023, heeft de Kiesraad ook nu weer advies uitgebracht over een geschikte verkiezingsdatum. Dit advies is van groot belang, vooral wanneer er politieke meningsverschillen over de datum kunnen ontstaan. Uiteindelijk is het aan het kabinet, op voorstel van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, om de definitieve verkiezingsdatum vast te stellen.
Bij het bepalen van een verkiezingsdatum weegt de Kiesraad verschillende factoren mee om een zorgvuldig democratisch proces te waarborgen. Hierbij wordt gelet op de wettelijke termijnen in de Kieswet, de uitvoerbaarheid voor politieke partijen en gemeenten, en het gemak voor kiezers.
Belangrijke overwegingen bij de datumkeuze
De Kiesraad houdt rekening met:
- Wettelijke termijnen: Denk aan de uiterste data voor het registreren of aanpassen van partijnamen en het inleveren van kandidatenlijsten.
- Uitvoerbaarheid voor politieke partijen: Voldoende tijd voor partijen om hun partijnaam te registreren, kandidatenlijsten op te stellen, verkiezingsprogramma’s te maken en interne partijdemocratie te doorlopen. Ook het verzamelen van ondersteuningsverklaringen kost tijd.
- Vakantieperiodes: De zomer- en herfstvakantie worden liever vermeden als verkiezingsdatum. Veel kiezers zijn dan afwezig en er zijn minder vrijwilligers beschikbaar voor stembureaus. Dit maakt 15 en 22 oktober (herfstvakantie) minder wenselijk.
- Uitvoerbaarheid voor gemeenten: Gemeenten moeten voldoende tijd hebben voor het versturen van stempassen, werven en trainen van stembureauleden, en vinden van geschikte stemlokalen. Ook de verwerking van ondersteuningsverklaringen en de uitslagvaststelling vereisen voldoende capaciteit.
- Kiezers in het buitenland: Er moet voldoende tijd zijn voor hen om zich te registreren en hun briefstembewijs tijdig te ontvangen. Deze bewijzen moeten uiterlijk 12 weken voor de verkiezingsdag worden verzonden.
De wettelijke termijnen in de Kieswet tellen op tot ongeveer 3,5 maand voorbereidingstijd. Bij reguliere verkiezingen hebben gemeenten doorgaans 6 tot 9 maanden voorbereiding. Bij vervroegde verkiezingen moeten gemeenten deze voorbereidingen aanzienlijk versnellen.
Advies van de Kiesraad over mogelijke data
De Kiesraad heeft data in de eerste helft van oktober overwogen, met name woensdag 8 oktober. Dit zou echter betekenen dat de kandidaatstelling tijdens het zomerreces en de eerste samenkomst van de nieuwe Tweede Kamer tijdens het herfstreces vallen. Daarnaast is er onzekerheid over het tijdig verzenden van briefstembewijzen voor buitenlandse kiezers en zou de uitslagvaststelling in de herfstvakantie plaatsvinden. Om deze redenen adviseert de Kiesraad deze data af te raden.
Als de wens is om de verkiezingen zo snel mogelijk te laten plaatsvinden, dan is volgens de Kiesraad de eerste realistische verkiezingsdatum woensdag 29 oktober.
